Powrót do źródeł...

Św. Piotr z Damaszku (XI/XII w.) jest postacią, o której niewiele możemy powiedzieć. Ostrożnie datuje się jego życie na XI bądź XII w. Sam autor podkreśla, że cała nauka, którą przekazuje, wynika z lektury Pisma Świętego i dzieł Ojców. Święty Piotr podkreśla różnicę ontologiczną pomiędzy Stwórcą a stworzeniem. Świadomość tego faktu rodzi pokorę, która prowadzi do miłości i poznania Boga, choć koniecznym jest przejście przez bolesne oczyszczenie. Pokora to brama do nieba, mówi św. Piotr, a poznanie rodzi się w walce z pokusami. Wzorem w walce duchowej, zdaniem naszego autora, pozostają prorocy.

Tekst przypisywany św. Makaremu Egipcjaninowi (IV w.) został w Filokalii opublikowany w wersji św. Symeona Metafrastesa. Świętemu Makaremu przypisuje się obszerny korpus dzieł, ale z autentycznej spuścizny świętego mnicha do naszych czasów nie dotrwało nic poza krótkim listem skierowanym do mnichów. Znamy jego życie i naukę z apoftegmatów, wspominają o nim Ewagriusz z Pontu i Palladiusz. Przypisywanie mu dużej ilości dzieł wynika z popularności, którą cieszył się i cieszy nadal na Wschodzie. Święty Symeon Metafrastes (X w.) był hagiografem bizantyjskim, wielkim erudytą, który zredagował na nowo olbrzymią liczbę pism, zwłaszcza żywotów świętych, starając się nadać im bardziej elegancką, pod względem literackim, formę. Teksty w Filokalii zostały podzielone na sześć części: O doskonałości w Duchu, O modlitwie, O cierpliwości i rozróżnianiu, O wzniesieniu umysłu, O miłości i O wolności umysłu. Autor kładzie nacisk na czystość serca, które jest celem wysiłku ascetycznego. Człowiek musi toczyć taki bój z powodu upadku Adama i Ewy – miejsce chwały i bliskości z Bogiem zajęły wstyd i oddzielenie od Stwórcy. Konieczne jest strzeżenie serca przed złymi myślami i rozróżnianie przychodzących natchnień. Autor przestrzega przed demonicznymi omamieniami, które pojawiają się jako owoc pychy i zachęca do dążenia do doskonałej miłości Chrystusa i bliźniego.

Św. Symeon Nowy Teolog (949–1022) był wielkim poetą i mistykiem bizantyjskim. Jego pisma wywarły ogromny wpływ na całą duchowość Wschodu. Klasycznie porządkuje życie duchowe na trzy etapy: oczyszczenia (ascezy, praktyki), oświecenia i zjednoczenia. Kto dąży do zjednoczenia, powiada św. Symeon, musi nawrócić się i na wszelkie sposoby ćwiczyć w miłości. W całym tym dążeniu trzeba oprzeć się przede wszystkim na wierze. Święty Symeon pisze o konieczności ofiary z siebie. Porusza też wątek ojcostwa duchowego i relacji mistrz– uczeń. Wewnętrzne nawrócenie (metanoia) zakłada żal za grzechy, skruchę i pokutę za zło popełnione. Ogołocenie (kenosis), pośród skruchy i łez, prowadzi do prawdziwej kontemplacji i zrozumienia (theoria) zarówno świata, jak i siebie i swego życia, jak również do zjednoczenia z Chrystusem Zmartwychwstałym.

Św. Nicetas Sthetatos (XI w.) był zapewne mnichem w konstantynopolitańskim klasztorze Studion. Znał św. Symeona Nowego Teologa. W Filokalii znajdujemy centurie św. Nicetasa: o praktyce ascetycznej, o oczyszczaniu umysłu, oraz o miłości i doskonałości. Świętego Nikodema Hagiorytę zachwycił, jak sam pisze, klarowny styl autora oraz jego precyzja terminologiczna. Każde z trzech dzieł odpowiada kolejnemu etapowi życia duchowego: oczyszczeniu, oświeceniu i zjednoczeniu. W ten sposób, na niewielu stronach, czytelnik otrzymuje syntetyczny opis całego życia duchowego.