Powrót do źródeł...

Drugi tom Filokalii otwiera obszerny wybór pism św. Maksyma Wyznawcy (ok. 580–662), który obok Ewagriusza z Pontu i św. Grzegorza Palamasa należy do najważniejszych autorów całej kolekcji. Święty Maksym był zaangażowany w spory teologiczne swoich czasów, występując przeciwko herezji monoteletyzmu, głoszącej, jakoby Chrystus posiadał tylko jedną wolę (będąc Bogiem i człowiekiem). W Filokalii znalazły się następujące dzieła: Centurie o miłości, Dwieście rozdziałów o teologii i ekonomii Wcielenia, Rozdziały o teologii, ekonomii, o cnocie i wadach i Objaśnienie modlitwy Ojcze nasz. Święty Maksym rozwija myśl teologiczną św. Cyryla Aleksandryjskiego i wyciąga wnioski z definicji dogmatycznych soboru w Chalcedonie (451 r.). W centrum jego myśli znajduje się idea przebóstwienia i poszukiwanie sposobu wyrażania myśli w taki sposób, aby zerwać z tradycją teologii Orygenesa. Uważał, że Bóg stworzył człowieka po to, aby ten miał udział w Boskiej naturze.

Kolejny autor, św. Talazjusz z Libii (VII w.) jest nam słabo znany. Wiemy, że przyjaźnił się ze św. Maksymem Wyznawcą, który dedykował mu jedno ze swoich dzieł. W Filokalii możemy przeczytać jego Cztery centurie dla Pawła Prezbitera. Autor kładzie nacisk na pragnienie Boga – kto ma je w sobie i je wzmacnia, znajduje się na drodze do zjednoczenia z Nim. Należy porzucić modlitwę obrazami, wyrzec się egoizmu i przejść odważnie przez oczyszczenie, które dokonuje się poprzez ból i smutek. Droga do zbawienia prowadzi przez beznamiętność i poznanie, dlatego o nie, poprzez modlitwę i ascezę, należy starać się przede wszystkim. Dzieło św. Talazjusza kończy się wyznaniem wiary w Trójcę Świętą.

Św. Jan Damasceński (ok. 675–ok. 749) pochodził z bogatej rodziny, która pracowała dla administracji arabskiej. On sam swoje życie związał z ruchem monastycznym i prawdopodobnie był mnichem w palestyńskim klasztorze Mar Saba. Świętego wiąże się przede wszystkim z obroną ikon (jego nauka została potwierdzona na II soborze w Nicei w 787 r.) i dziełem Wykład prawdziwej wiary, będącej podręcznikiem omawiającym podstawowe prawdy wiary. W Filokalii możemy przeczytać krótki tekst Nauka pożyteczna i zdumiewająca dla dusz. Święty Jan, wychodząc od faktu, że człowiek jest „podwójny”, tj. ma duszę i ciało, poucza, że również i zmysły, i cnoty, i wady naznaczone są tą podwójnością duchowo-cielesną. Wyliczając osiem wad, zachęca do walki z nimi, przypominając, że każdy człowiek jest stworzony na Boży obraz.

Nauka użyteczna o św. abba Filemonie (VI/VII w.?) opisuje nam żywot tego egipskiego mnicha. Najważniejszymi tematami są wyciszenie (hesychia), trzeźwość (nepsis). Drogą wiodącą do celu jest rozważanie Pisma, skrucha, odrzucanie zła i modlitwa Jezusowa. To w tym właśnie tekście po raz pierwszy zostaje zapisana najbardziej popularna jej formuła: „Panie Jezu Chryste, Synu Boży, zmiłuj się nade mną!” Abba Filemon zachęca, aby uprzykrzonym myślom i gwałtownym pokusom przeciwstawić się z mocą, powtarzając bez końca tę właśnie formułę modlitewną. Wydaje się, że lekturę Filokalii należy rozpoczynać od tego dzieła.

Św. Teognost (XIV w.?) jest autorem, o którym niewiele możemy powiedzieć. Analiza tekstu z dużą ostrożnością pozwala datować dzieło na XIV w., ale nie jest to do końca pewne. Dzieło O praktyce, kontemplacji i kapłaństwie skupia się na zachęcie do porzucenia świata i dążeniu do modlitwy czystej, która jest źródłem wszelkiej cnoty. Autor kładzie nacisk na pokorę: nawet jeśli ktoś nie otrzymał daru beznamiętności (apatheia) z powodu swych licznych wad, to jednak drogocenny klejnot pokory da mu możność pokonania wszelkich przeciwności. Święty na koniec wychwala liturgię celebrowaną przez kapłana, która swą wartością przewyższa psalmodię i modlitwę.

Św. Filoteusz z Synaju (XII w.) był przełożonym Klasztoru św. Katarzyny na Synaju. Jego dzieło 40 rozdziałów o trzeźwości, zdaniem św. Nikodema Hagioryty, jest ważnym podręcznikiem dla tych, którzy rozpoczynają naukę straży umysłu i dążenia do czystości serca. Święty Filoteusz zachęca do odwagi, praktykowania codziennej modlitwy, pamięci o Bogu, strzeżenia swego umysłu przed złymi myślami. Ważne są trzeźwość (nepsis) i pokora. Umysł powinien zachowywać milczenie wewnętrzne, ponieważ prowadzi ono do wyciszenia. Pamięć o śmierci daje skruchę, dar pokuty oraz modlitwę ze łzami.

Poza tekstami, które weszły w skład Filokalii św. Eliasz Prezbiter (XII w.) pozostaje całkowicie nieznany. Mamy do dyspozycji trzy teksty: Antologię gnomiczną wybitnych filozofów, Rozdziały gnostyczne i Rozdziały o praktyce i kontemplacji. Przez długi czas dzieła te przypisywano błędnie św. Maksymowi Wyznawcy. W Antologii św. Eliasz podejmuje temat ascezy i modlitwy. Podkreśla rolę pragnienia Boga i bojaźni Bożej. Asceza cielesna, konieczna do osiągnięcia celu, to post, czuwanie, psalmodia, modlitwa i milczenie, które jest cenniejsze od słowa. Przestrzega też przed grzechem, który można popełnić uczynkiem, słowem lub myślą. Podkreśla też rolę ubóstwa i jałmużny. Autor opisuje walkę ze złymi myślami, wiążąc ją z kolejnymi stopniami modlitwy, którą nazywa kluczem do królestwa niebieskiego. W kolejnym dziele możemy przeczytać o poznaniu, które dokonuje się dzięki kontemplacji i wyjaśnieniu, czym kontemplacja jest, poświęca wiele uwagi. W dziele trzecim św. Eliasz podsumowuje wnioski wyciągnięte w dwóch poprzednich pracach.

O św. Teofanie (XIV w.?) nie wiemy nic pewnego. W Filokalii znajdujemy przypisywany mu króciutki, poetycki utwór, opiewający dziesięciostopniową drabinę, która wychodząc od modlitwy czystej (pierwszy stopień), poprzez m.in. łzy, oczyszczenie umysłu i pokój serca prowadzi do doskonałości (dziesiąty stopień).